Thực trạng tham gia chuỗi giá trị toàn cầu của ngành Dệt May Việt Nam

I. Bức tranh dệt may toàn cầu

1. Tổng quan về thị trường dệt may toàn cầu (tại thời điểm 31/12/2018)

• Dân số thế giới: 7,6 tỷ người (tăng bình quân 1% năm)
• Doanh thu bán lẻ dệt may: 954 tỷ US$ (tương đương 125 US$/người/năm; tăng bình quân 3% năm, dự kiến đạt 1.640 tỷ vào năm 2030)
• Thị trường nhập khẩu chính: Bắc Mỹ (Mỹ, Canada); EU (28 quốc gia); Nhật Bản; Hàn quốc; Úc và New Zealand, .v.v…
• Các nước xuất khẩu chính: Trung quốc, Ấn độ, Việt Nam, Thổ Nhĩ Kỳ, Bangladesh, Indonesia, Mexico, v.v…

2. Về chuỗi giá trị dệt may toàn cầu

a. Hình ảnh minh họa – Bảng 1 (do Gereffi và Memodovic nghiên cứu năm 2003)

b. Các số liệu

• Chuỗi giá trị

Phân bố sản xuất

3. Một số khái niệm trong chuỗi giá trị

a. Lý thuyết đường cong nụ cười (smiling curve theory)

• Từ lâu, khoa học quản trị kinh doanh đã chia quá trình chế tạo và tiêu thụ sản phẩm ra thành 7 bước là (i) Nghiên cứu – Phát triển (R&D); (ii) Xây dựng thương hiệu; (iii) Thiết kế sản phẩm; (iv) Sản xuất; (v) Phân phối; (vi) Marketing; (vii) Bán hàng và dịch vụ hậu mãi.
• Trong ngành dệt may thì 7 bước ấy gồm: (i) R&D; (ii) Thiết kế sản phẩm; (iii) Mua sắm vật tư; (iv) Sản xuất; (v) Vận chuyển; (vi) Phân phối và (vii) Marketing. Đây là cốt lõi chuỗi giá trị của ngành.
• Từ những năm 80 của thế kỷ 20 người ta đã nhận thấy nếu cùng một suất đầu tư cho các phân khúc trong chuỗi giá trị nêu trên thì khu vực sinh lời nhất là (i) và (vii); tiếp đến là (ii) và (vi); sau đó là (iii) và (v); cuối cùng là (iv),  như minh họa trong đồ thị dưới đây (thường được gọi là đường cong nụ cười – smiling curb):

• Lý thuyết này có thể áp dụng vào mỗi phân khúc trong chuỗi như kéo sợi, dệt vải hoặc trên toàn chuỗi để cho ra sản phẩm cuối cùng là quần áo, v.v…

b. Các hình thức sản xuất

• Tham gia vào chuỗi giá trị này có 4 hình thức tổ chức sản xuất gồm (i) Sản xuất Thương hiệu gốc (OBM – Original Branding Manufacture); (ii) Sản xuất Thiết kế gốc (ODM – Original Designing Manufacture); (iii) Sản xuất Thiết bị gốc (OEM – Original Equipment Manufacture); và (iv) Gia công (Processing) và trong lĩnh vực may thì được gọi là CMT (Cut, Make, Trim).
• Các hình thức sản xuất này khác nhau về vị trí, vai trò, nhiệm vụ, cụ thể như sau:

• Giá trị mang lại của mỗi phương thức sản xuất trên cũng rất khác nhau, cụ thể: 

Ví dụ về giá trị gia tăng trong chuỗi

Các đối tượng tham gia chuỗi giá trị

II. Toàn cảnh dệt may Việt Nam

1. Quá trình phát triển

• Chính sách “mở cửa nền kinh tế” là tiền đề cho ngành dệt may Việt Nam tham gia chuỗi giá trị dệt may toàn cầu. Thực vậy, trước năm 1990 ngành dệt may Việt Nam rất nhỏ bé và chỉ hoạt động ở trong nước do bị cấm vận. Từ năm 2000, sau khi bình thường hóa qua hệ với Mỹ và chế độ hạn ngành trong thương mại quốc tế bị xóa bỏ, các nhà đầu tư nước ngoài (FDI) đã nhanh chóng tới Việt Nam đầu tư vào ngành dệt may nhằm khai thác những nguồn tài nguyên sẵn có là lao động giá rẻ, dồi dào; chi phí thuê mặt bằng thấp, giá điện thấp cùng nhiều ưu đãi về thuế. Ngành dệt may Việt Nam đã có sự tăng trưởng vượt bậc:

Dệt may Việt Nam – So sánh giữa năm 2000 và năm 2018 – Bảng 2

• Năm 2018, Việt Nam trở thành nước xuất khẩu dệt may lớn thứ 3 thế giới (sau Trung quốc và Ấn độ), hàng may mặc Việt Nam được xuất đi 100 quốc gia trên thế giới trong đó, thị trường Mỹ, Nhật Bản, EU và Hàn quốc lần lượt chiếm 49%, 16%, 14% và 12%.

2. Hiện trạng dệt may Việt Nam (31/12/2018) – Bảng 3

III. Thực trạng tham gia các chuỗi giá trị toàn cầu của dệt may Việt Nam

• Với 42 tỷ US$ doanh thu, 36,5 tỷ US$ xuất khẩu (tương đương 87%); Đứng thứ 3 trên thế giới về xuất và 4 thị trường xuất khẩu lớn là Mỹ, EU, Nhật Bản, Hàn quốc đã chiếm 91% tổng kim ngạch cho thấy mức độ tham rất rộng của dệt may Việt Nam vào các chuỗi giá trị của dệt may thế giới.
• Mặt khác, đem liên kết Bảng 1 và Bảng 3 thì thấy sự tham gia này còn rất sâu:

• Điểm lại quá trình phát triển, có thể thấy ngành dệt may Việt Nam đã gắn vào chuỗi giá trị toàn cầu ngay từ khi các FDI tới mở nhà máy. Tuy vậy, mối gắn kết vào các chuỗi giá trị toàn cầu hoặc lỏng lẻo, dễ bị tổn thương hoặc hiệu quả thấp, cụ thể:

• Dệt may Việt Nam phụ thuộc hoàn toàn vào bông nhập khẩu với phương thức mua bán thuần túy là thương mại, không gắn gì với chuỗi giá trị; 
• Trong ngành tồn tại 2 thành phần là FDI và doanh nghiệp thuần Việt. Hiện FDI chiến trên 70% quy mô ngành, tỷ trọng xuất khẩu.
• Hầu hết công ty mẹ của các FDI đều gắn chặt với các chuỗi giá trị toàn cầu và đang hoạt động theo phương thức ODM hoặc OEM (cá biệt có vài trường hợp là OBM) nhưng nhà máy của họ tại Việt Nam thì chủ yếu hoạt động theo phương thức CMT;
• Trong khi đó, các doanh nghiệp thuần Việt mới chỉ giao dịch thương mại với đối tác bên ngoài (thông qua việc mua bông, bán sợi trong phân khúc kéo sợi) hoặc làm gia công (CMT) trong phân khúc may.
• Phân khúc sản xuất vải trong nước đang bị tụt hậu. Việc không tích cực tham gia sản xuất vải trong nước đối với các FDI là do thời cơ chưa chín mùi còn với các doanh nghiệp thuần Việt là do thiếu kiến thức, kinh nghiệm.
• Cũng chính vì vậy mà ngay ở trong nước, với một thị trường không hề nhỏ của 94 triệu dân với mức tiêu thụ hàng may mặc năm 2018 là 5,5 tỷ US$ thì các doanh nghiệp Việt cũng chưa tạo cho mình được những chuỗi giá trị bền vững.   

IV. Các vấn đề của dệt may Việt Nam và hệ quả

Nguồn: Vcosa